فیروزه ایران صدرنشین بازارهاى جهانى

براى هر ایرانى نام فیروزه تداعى‌گر معدن فیروزه نیشابور است معدنى که پس از 7 هزار سال هنوز چراغى روشن دارد قدیمى‌ترین تراش از فیروزه معدن نیشابور مجسمه‌اى به شکل یک گوساله است که حدود 7 هزار سال قدمت داشته و هم‌اکنون در موزه ایران باستان نگهدارى مى‌شود. فیروزه ایرانى در دنیا آنچنان شناخته شده است که براى سنجش کیفیت سایر فیروزه‌ها این سنگ قیمتى کشور به‌عنوان مقیاس به کار گرفته مى‌شود

براى هر ایرانى نام فیروزه تداعى‌گر معدن فیروزه نیشابور است معدنى که پس از 7 هزار سال هنوز چراغى روشن دارد قدیمى‌ترین تراش از فیروزه معدن نیشابور مجسمه‌اى به شکل یک گوساله است که حدود 7 هزار سال قدمت داشته و هم‌اکنون در موزه ایران باستان نگهدارى مى‌شود. فیروزه ایرانى در دنیا آنچنان شناخته شده است که براى سنجش کیفیت سایر فیروزه‌ها این سنگ قیمتى کشور به‌عنوان مقیاس به کار گرفته مى‌شود. معدن فیروزه نیشابور در 45 کیلومترى شمال غرب این شهرستان در جاده قدیم سبزوار و در روستایى به نام «معدن» قرار گرفته است. با وجود گذشت هزاران سال از استخراج این معدن هنوز به‌رغم توسعه علم اکتشاف در ایران اکتشاف معدن فیروزه نیشابور همچنان مسکوت مانده و عملا اقدامى انجام نشده است. این معدن از گذشته توسط بومى‌هاى منطقه به استخراج رسیده و روش استخراج نیز سینه به سینه در اختیار اهالى روستاى معدن قرار گرفته است.
 
فیروزه چیست؟

فیروزه (Turquoise) یک آلومینو فسفات آبدار مس با فرمول CuAl6(PO4)4(OH)8.5H2O است. نام تورکویز (Turquoise) که به معناى سنگ ترکى است، از این جهت بر روى این کانى ارزشمند ایرانى نهاده شد که در زمان‌هاى باستان به‌منظور صادرات فیروزه به سایر کشورهاى دور و نزدیک، پس از استخراج رگه‌هاى این سنگ از معادن براى تراش آن را ابتدا به کشور عثمانى (ترکیه حاضر) فرستاده و سپس قسمت عمده آن از طریق جاده ابریشم به کشورهاى مختلف صادر مى‌شد. از این رو اروپاییان که براى نخستین بار این سنگ را در عثمانى مشاهده کردند، نام آن را سنگ ترکى نهادند. با توجه به شرایط بسیار سخت تشکیل فیروزه، تنها منبع شناخته شده این سنگ گرانبها تا زمان‌هاى طولانى معادن فیروزه نیشابور بود که برخى از انواع آن از کیفیتى استثنایى برخوردار بودند. جهت درک اهمیت جواهرات خصوصا فیروزه در روزگار گذشته تنها اشاره به این نکته که بخش قابل‌توجهى از فیروزه‌ها و لاجوردهایى که به‌طور گسترده در مقبره‌ها و تابوت فراعنه مصر به‌کار رفته از ایران در آن زمان صادر شده است، کافى به نظر مى‌رسد. این کانى که روزگارى نمادى از ایران به‌شمار مى‌رفت بر اساس نوع، درصد ترکیبات و محل تشکیل رنگ‌هایى دارد که در طیف وسیعى از آبى کم رنگ تا آبى پر رنگ و سبز روشن و در مواردى سبز تیره نمودار مى‌شود. جلاى آن واکسى یا چینى و سختى آن 5 الى 6 است که هر چه میزان آب در ساختمان آن افزایش یابد از سختى آن کاسته مى‌شود. به‌طور کلى امروزه سنگ فیروزه با رنگ آبى آسمانى، جلاى چینى و سختى بالا جذاب‌تر و مرغوب‌تر به‌شمار مى‌رود. با این وجود مى‌توان گفت که در کشورهاى اروپایى رنگ سبز فیروزه و در ایران، آمریکا و اکثر کشورهاى آسیایى رنگ آبى آسمانى آن داراى محبوبیت بیشترى است. با توجه به اینکه در ساختمان فیروزه مقادیرى آب وجود دارد، در صورتى که فیروزه در جاى گرم و خشک نگهدارى شود به‌تدریج آب خود را از دست داده و رنگ آن کمرنگ خواهد شد. از این رو سنگ‌هاى فیروزه نیشابور به سبب داشتن رنگ عالى، سختى بالا و وجود مقادیر کم آب در ساختمان فیروزه، از کیفیتى خاص برخوردارند.از دیگر کشورهاى صادرکننده فیروزه به جز ایران مى‌توان به کشورهاى آمریکا، مصر و ترکستان اشاره کرد. فیروزه‌هاى آمریکایى که امروزه قسمت اعظم بازار فیروزه دنیا حتى ایران را در دست گرفته است، در مقایسه با انواع ایرانى فیروزه به لحاظ رنگ، جلا و سختى از کیفیت پایین‌ترى برخوردارند و نوع با کیفیت فیروزه نیشابور همچنان صدر نشین بازار فیروزه دنیا محسوب مى‌شود، هرچند که به سختى مى‌توان قطعه‌اى از آن را حتى به بهاى پرداخت مبالغ هنگفت به‌دست آورد.

استخراج معدن

محمد کاظمیان‌فر کارشناس استخراج معدن مى‌گوید: استخراج معدن فیروزه نیشابور به‌صورت زیرزمینى با حفر تونل‌هاى دنباله‌رو لایه و کاملا سنتى انجام شده و با توجه به اینکه سنگ‌هاى دربر گیرنده از استحکام بالایى برخوردارند نگهدارى معدن به‌صورت کاملا طبیعى است. وى مى‌افزاید: مالکیت معدن در اختیار دولت بوده اما امتیاز بهره‌بردارى آن به‌صورت اجاره‌اى در اختیار بخش خصوصى قرار گرفته است. وى تصریح مى‌کند: 90 درصد از ساکنان روستاى «معدن» به‌گونه‌هاى مختلف در استخراج و فرآورى فیروزه مشغول به‌کارند و چراغ این معدن را روشن نگهداشته‌اند.

بازار مشهد

نظافتى کارشناس بازار فیروزه مى‌گوید: بازار مشهد قطب اصلى عرضه انواع فیروزه در کشور بوده و شاید تنها مکانى است که بتوان فیروزه‌هاى مرغوب نیشابور را در آنجا یافت. وى مى‌گوید: در این مکان فیروزه از هر گرم 200 تا 10 هزار تومان (بسته به کیفیت و خلوص آن) به فروش مى‌رسد. نظافتى تصریح مى‌کند: تراش فیروزه در مشهد کاملا سنتى بوده اما اخیرا بخش خصوصى اقدام به وارد کردن دستگاه‌هاى مدرن تراش فیروزه به ایران کرده است. وى مى‌افزاید: ترکیه، ایتالیا و سوئد عمده کشورهاى خریدار فیروزه ایران هستند.

چگونگى تشکیل فیروزه

مانى پیروزبخت کارشناس ارشد اکتشاف معدن در رابطه با تشکیل فیروزه نیشابور به معدن و توسعه مى‌گوید: تشکیل فیروزه به لحاظ فرآیندهاى زمین‌شناسى بسیار پیچیده بوده و نیازمند شرایط بسیار خاص زمین‌شناسى است. سن احتمالى نهشت و تشکیل ذخایر فیروزه ایران را ائوسن بالایى تا الیگوسن پایینى تخمین مى‌زنند. به‌طور کلى جهت تشکیل فیروزه چندین مرحله آلتراسیون باید انجام شود و به لحاظ کانى‌زایى، ارتباط مشخصى بین عمل دگرسانى کائولینیتیزاسیون و تشکیل فیروزه وجود دارد. بدین شکل که اسید سولفوریک حاصل از تجزیه پیریت و کالکوپیریت که حاوى مقدارى مس است، در اثر برخورد با آپاتیت‌هاى موجود در سنگ، تولید اسید فسفریک و اسید فلوئوریدریک کرده، اسید فلوئوریدریک حاصله باعث از هم پاشیدگى فلدسپات‌هاى موجود شده و تولید Al2O3 مى‌‌کنند. در اثر انحلال Al2O3 در اسید سولفوریک که حاوى مقدارى سولفات مس و اسید فسفریک است، محلول‌هاى حاوى فیروزه به‌دست مى‌آید که این محلول در داخل حفره‌ها و شکاف‌هاى سطح مشترک بین طبقات رسوب کرده و یا جانشین فلدسپات‌ها مى‌شود. از این رو در تمامى موارد عامل اصلى کنترل‌کننده فاز کانى‌سازى فیروزه تکتونیک است. رنگ سبز فیروزه نیز در نتیجه جانشینى بخشى از Al+3 کانى فیروزه توسط Fe+3 پدید مى‌آید و هر چه میزان آهن در ساختمان فیروزه افزایش یابد، رنگ آن سبزتر خواهد شد. از سوى دیگر در بازار بلورهاى کریزوکولا، در اصطلاح نگین‌تراشان به فیروزه سبز قوچانى معروف است. کانى کریزوکولا یکى دیگر از کانى‌هاى مس بوده که در برخى موارد همراه با فیروزه یافت شده و از لحاظ خصوصیات ظاهرى تا حدودى مشابه آن است. این کانى که داراى ترکیب شیمیایى متفاوتى با فیروزه و نوعى سیلیکات مس آبدار است، از کیفیت پایین‌ترى نسبت به فیروزه برخوردار بوده و قابل مقایسه با فیروزه‌هاى سبز رنگ که در کشورهاى اروپایى از محبوبیت ویژه‌اى برخوردارند، نیست. این کانى به‌طور گسترده در نزدیکى اغلب معادن مس یافت مى‌شود و شرایط تشکیل آن به مراتب ساده‌تر از فیروزه است.به‌طور کلى معادن و کانسارهاى عمده فیروزه ایران در مناطق نیشابور و دامغان قرار دارند که در زیر به برخى از آنها اشاره مى‌شود:
 
معدن فیروزه نیشابور

معدن فیروزه نیشابور در مقطع لاوهاى ناحیه جنوب فار آبدارکوه رئیس از جنوب به شمال، در واحد فوقانى از تراکیت‌هاى شدیدا برشیه و سیلیسى و کائولینیزه شده ترکیب یافته و شکاف‌هاى این سنگ از سیلیس‌هاى ثانویه و هماتیت پر شده و حاوى پیریت‌هاى ثانویه فراوان به‌صورت دانه و رگچه و رگه با مقدار کمى کالکوپیریت است.قسمت اعظم فیروزه که تاکنون استخراج شده از این واحد است و به‌علاوه این واحد شدیدا تحت تاثیر فرسایش سطحى سوپرژن قرار گرفته است و مقدار P2O5 آن یک تا 3 درصد است. در بعضى مناطق فیروزه جانشین آپاتیت شده و همچنین در داخل فیروزه رگچه‌ها و دانه‌هاى پیریت و آلونیت دیده مى‌شوند.یکى از عوامل کنترل‌کننده فرسایش و کانى‌سازى تکتونیک ناحیه است.فاز تکتونیکى با سن احتمالى اولیگوسن تا میوسن که ایجاد گسل‌هاى اصلى با جهت شمال‌شرقى جنوب‌غربى را کرده که احتمالا همراه با فعالیت‌هاى هیدروترمال و کانى‌سازى بوده است.کانى فیروزه در سنگ‌هاى آذرین خروجى و آذر آوارى اوائل دوران سوم زمین‌شناسى تشکیل شده است.در ناحیه معدن دو نوع فرسایش هیپوژن و سوپرژن دیده مى‌شود که مشابه فرسایش نواحى مس پورفیرى‌دار مانند ناحیه سرچشمه است.فرسایش سوپرژن موجب گوسانیزاسیون، لیچینگ، کربناتیزاسیون، سیلیسیفیکیشن، آلونیتیزاسیون، کائولینیتیزاسیون و تشکیل کانى‌هاى ثانویه مس، اورانیوم، فیروزه و پیریت شده است.تجمع مینرالیزاسیون فیروزه معمولا در سنگ‌هاى سیاه درون‌گیر و در مجاورت زون‌هاى دگرسانى صورت مى‌گیرد.

{mospagebreak}
معدن فیروزه باغو

این معدن در فاصله 130 کیلومترى دامغان قرار گرفته است. در این معدن فیروزه بیشتر در مجاورت گرانودیوریت ایجاد شده که سنگ مزبور را مى‌توان یک سنگ منبع کانى‌سازى فیروزه شناخت. همچنین Aplitهاى مربوط به گرانودیوریت از نوع گرایزن محتوى دانه‌هاى پراکنده فیروزه بوده و به‌علاوه توف‌هاى مجاور این Aplitها داراى فیروزه هستند. مطابق نقشه‌هاى زمین‌شناسى معدن باغو شماره 1 و 2، دانه‌ها و رگچه‌هاى فیروزه در ناحیه‌اى از توده آذرین درونى که به‌شدت آلتره و شسته شده و عمل کائولینیتیزاسیون در آن انجام گرفته به‌وجود آمده است. از نظر سنى مى‌توان توف‌هاى آندزیتى این ناحیه را احتمالا متعلق به ائوسن بالا و یا الیگوسن پایین تصور کرد. در این معدن به‌طور مشخص ارتباط کاملى مابین عمل کائولینیتزاسیون و تشکیل فیروزه وجود دارد. در این معدن جهت مطالعه اقتصادى فیروزه باید نواحى را که عمل دگرسانى کائولینیتیزاسیون در آن انجام گرفته باشد مورد مطالعه قرار داد و عمق ناحیه فیروزه دار به نظر مى‌رسد تا سطح آب زیر زمینى با در نظر گرفتن تغییرات آن ادامه داشته باشد.

فیروزه عبدالله گیو

سنگ میزبان فیروزه عبدالله گیو همانند فیروزه نیشابور شامل مجموعه‌اى از سنگ‌هاى ولکانیکى و آذر آوارى نظیر تراکیت، تراکى آندزیت، توف و ایگنمبریت است.مجموعه سنگ‌هاى مذکور تحت تاثیر فازهاى تکتونیکى مختلف قرار گرفته و به‌شدت تکتونیزه شده‌اند و معمولا چنین نواحى با شدت خردشدگى بالا، بیشترین تمرکز کانى‌سازى را در خود جاى مى‌دهند. بر این اساس این ساختارهاى تکتونیکى به‌عنوان یکى از عوامل کنترل‌کننده کانى‌سازى فیروزه مطرح هستند.نفوذ محلول‌هاى گرمابى در سنگ‌هاى منطقه علاوه بر دگرسانى گرمابى باعث تشکیل سولفید‌هاى آهن و مس شده است. بدین ترتیب نفوذ آب‌هاى جوى با pH اسیدى موجب تخریب ساختمان‌هاى کانى‌هاى کالکوپیریت، پیریت، فلدسپات‌ها، آپاتیت و کانى آهن و منیزیم‌دار مى‌شود. با گذشت زمین محتواى آلومینیوم، فسفر، آهن و مس این محلول‌ها افزایش مى‌یابد و نهایتا در شکستگى‌ها و شکاف‌ها، حفره‌هاى گدازه و فضاهاى مناسبى که به‌دلیل وجود کانى‌هاى رسى حاصل از دگرسانى گرمابى سنگ، نفوذ‌پذیر شده‌اند، تجمع مى‌یابد.

اندیس فیروزه آقایه

سنگ میزبان در این محدوده شامل گدازه‌هاى آندزیتى قهوه‌اى روشن تا خاکسترى با حفرات پر شده توسط کلسیت ثانویه و توف خاکسترى است. گسلى با امتداد N80W از محل فیروزه آقایه و به طرف جنوب خاور از محدوده فیروزه سل عباس عبور مى‌کند و یک زون برشى در واحد‌هاى ولکانیکى ایجاد مى‌‌کند. این زون برشى و خرد شده محیط مناسبى براى تشکیل کانى‌سازى ثانویه فیروزه فراهم کرده و به‌عنوان کنترل‌کننده ساختارى کانى‌سازى در این دو محدوده عمل کرده است. کانى‌سازى فیروزه به‌همراه کلسیت ثانویه در حفرات و فضاى خالى گدازه آندزیتى قهوه‌اى تا خاکسترى تشکیل شده است، در بخش شمالى، کانى‌سازى فیروزه به‌صورت پراکنده در داخل زون برشى و سیلیسى شده واحد توف خاکسترى مشاهده مى‌‌شود. سنگ فیروزه در این محدوده به رنگ آبى آسمانى تا گاها آبى سیر و آبى متمایل به سبز مشاهده مى‌‌شود. در اینجا نوع کانى با توجه به رنگ و سطح شکست به نظر غالبا کریزوکولا است.همچنین برخى از معادن مهم فیروزه آمریکا که در حال حاضر از آنها بهره‌بردارى مى‌شود عبارتند از:

معدن جواهر آبى

معدن جواهر آبى در نزدیکى کوهستان باتل، نوادا، گونه مهمى از فیروزه را تولید مى‌کند که از آبى تند تا سبز تیره که با یک شدت با هم ترکیب شده‌اند و به‌طور نامنظم در ماتریکسى پراکنده‌اند. تا هنگامى‌که دیگر معادن موجود در نوادا، که داراى همان نام معدن جواهر آبى کوهستان باتل بوده و حدودا در سال 1934 تولید خود را آغاز کردند، امروزه بسته هستند، محصول فیروزه معدن جواهر آبى بسیار ارزشمند است. زیرا بسیار خوشرنگ و سخت بوده و همچنین براى کلکسیونرها نیز بسیار مطلوب است.

معدن کاندلاریا
 

معدن کاندلاریا یک معدن کوچک در ایالت نوادا است. این معدن سنگ‌هایى در ابعاد بسیار کوچک تولید مى‌کند و تنها در بعضى مواقع از سال فعال است. در این معدن یک سنگ با کیفیت فیروزه به رنگ آبى تیره با تناوبى از سیاه و قهوه‌اى، همراه با ماتریکسى غیررگه‌اى است. فیروزه‌هاى استحصال شده از این معدن جذاب بوده ولى به‌دست آوردن آن تا حدودى مشکل است. زیرا در بسیارى اوقات، مقدار در دسترس این فیروزه اندک بوده و از این رو یکى از سنگ‌هاى بسیار مطرح براى کلکسیونى شدن است.

بسته‌بندى فیروزه با گونى؟استخراج و فروش سنگ معدن فیروزه در ایران به صورت بسیار سنتى انجام مى‌گیرد و فروش آن معمولا در سر معدن و به‌صورت گونى‌هاى در بسته انجام مى‌شود. از این رو به‌طور کلى در این معادن مطالعات چندانى جهت اکتشاف ذخایر جدید انجام نمى‌شود و تنها به استخراج افق‌هاى معدنى در دسترس قناعت مى‌کنند.براساس این گزارش، وجود چنین امرى یکى از دلایلى است که سبب شده ذخایر فیروزه ایران مخصوصا فیروزه مرغوب نیشابور به علت استخراج در طول سالیان متمادى بسیار کاهش یافته و به‌تدریج از بازار جهانى جواهرات و سنگ‌هاى قیمتى و نیمه قیمتى حذف شود. خصوصا اینکه با ورود گسترده فیروزه‌هاى آمریکایى، که در اکثر موارد با انجام عملیات بهسازى بر روى آنها کیفیت رنگ و جلاى آنها بالاتر رفته است، فرصت چندانى جهت عرضه مقدار اندک فیروزه استخراجى سالیانه از معادن فیروزه ایران باقى نمى‌ماند. همچنین عدم حمایت دولت از انجام طرح‌هاى اکتشافى و تحقیقاتى بر روى این سنگ گرانبها نیز باعث تشدید موارد فوق مى‌شود. در این رابطه به‌عنوان مثال مى‌توان از عدم حمایت مالى طرح تحقیقاتى مطالعه و بررسى الگویى مناسب جهت اکتشاف فیروزه که با هدف تعیین و ارائه روش‌هاى نوین علمى جهت اکتشاف سیستماتیک فیروزه در ایران به سازمان توسعه و نوسازى معادن ایران و وزارت صنایع و معادن در سال 85 ارائه شده بود، نام برد. با توجه به اینکه پیجویى و اکتشاف سنگ‌هاى قیمتى و نیمه قیمتى از جمله فیروزه در ایران تنها بر اساس روش‌هاى اکتشاف چکشى و یا به‌صورت چوپانى انجام مى‌شود، انجام چنین طرح‌هایى جهت اکتشاف سیستماتیک و مطابق با دانش روز دنیا ضرورى به نظر مى‌رسد.این گزارش مى‌افزاید: پس از استخراج سنگ معدن فیروزه و فروش آن به خریداران خاص که در سر معدن انجام مى‌شود، سنگ‌هاى خریدارى شده باید ابتدا بر اساس رنگ، جلا، ضخامت، اندازه و سایر پارامترهاى کیفى طبقه‌بندى شده و سپس جهت استفاده به‌عنوان جواهر تراش داده شوند. به‌طور کلى چون در ایران مراکز تراش و برش جواهرات به‌صورت حرفه‌اى و در ابعاد بالا موجود نیست، تراش سنگ‌هاى معدن فیروزه با کیفیت متوسط تا پایین معمولا در مشهد و توسط تراشکاران سنتى انجام مى‌شود. سنگ‌هاى فیروزه با کیفیت بالا و یا اندازه‌هاى بزرگ نیز در اغلب موارد براى تراش استاندارد، که باعث بالا رفتن قیمت و کیفیت گوهر به‌دست آمده مى‌شود، به کشورهایى نظیر مالزى و تایلند که داراى مراکز تراش و برش حرفه‌اى هستند، فرستاده شده و سپس به‌عنوان جواهر و نگین مورد استفاده قرار مى‌گیرند.
 

نگهدارى فیروزه

پیروزبخت مى‌گوید: در نگهدارى فیروزه باید دقت کرد که از آنجایى که فیروزه در ساختمان داخلى خود داراى مقادیرى آب است، در صورتى که در جاى گرم و خشک نگهدارى شود آب خود را از دست داده و به‌تدریج کمرنگ خواهد شد. از این رو همواره فضایى که فیروزه در آن نگهدارى مى‌شود باید داراى کمى رطوبت بوده و اگر داراى هوایى گرم و خشک است با قرار دادن مقدارى آب در محل مذکور، فضایى مناسب را جهت نگهدارى فیروزه فراهم ساخت.وى مى‌افزاید: در این حالت آب به‌تدریج و در طول زمان تبخیر شده و رطوبت مورد نیاز را تامین خواهد کرد. همچنین از چرب کردن و یا شستشوى فیروزه با شوینده‌هایى نظیر صابون، شامپو و یا الکل باید جدا خوددارى کرد. افرادى که به‌طور طبیعى داراى پوستى چرب هستند نیز باید دقت کنند که فیروزه به‌طور مستقیم و براى مدت طولانى با پوست آنها در ارتباط نباشد. به‌طور کلى چربى باعث مى‌شود تا آلومینیوم موجود در فیروزه جانشین شده و رنگ فیروزه از آبى به سبز تغییر کند. در این‌گونه موارد معمولا در صورت امکان جهت جلوگیرى از ادامه روند جانشینى، سطح فیروزه را تا جایى که جانشینى انجام نشده است تراشیده و مجددا صیقل مى‌دهند.